Kisha e Shën Mërisë së Apolonisë

Kisha e Shën Mërisë së Apolonisë është një nga monumentet më të rëndësishme arkitektonike të kultit mesjetar në Shqipëri. E ndërtuar mbi themelet e një tempulli të vjetër pagane, ajo përfaqëson një pjesë të rëndësishme të historisë dhe trashëgimisë kulturore të vendit.

Ndërtimi i kishës, në mungesë të një mbishkrimi themelor që dëshmonte datën e saktë të ndërtimit, është bërë objekt i shumë studimeve dhe spekulimeve nga historianët dhe arkitektët. Megjithatë, disa aspekte të rëndësishme të historisë dhe arkitekturës së saj janë evidentuar nëpërmjet mbishkrimeve, pikturave murale dhe stilit arkitektonik.

Pikërisht në murin perëndimor të kishës është vendosur një afresk i rëndësishëm, duke paraqitur familjen perandorake bizantine të Mihalit VIII Paleologut. Afresku tregon se perandori Mihali VIII (1259-1281) i dhuroi Shën Mërisë maketin e kishës, tregon se ai ishte ktitori i rindërtimit të kishës në vitet 1272-1282. Kjo dëshmi është një fakt tjetër që tregon se kisha është e vjetër dhe ka pasur një rol të rëndësishëm në shoqërinë feudale të zonës.

Arkitektura e kompleksit të Manastirit të Shën Mërisë përfshin kishën kryesore, paraklisin e Shën Mitrit, skevofilakionin (vendi i enëve të kultit), trapezerinë, kembanorinë dhe konakët e ndërtuar në shekullin XVIII. Kisha përbëhet nga ekzonarteksi (portiku), narteksi, naosi dhe altari. Muri perëndimor i ekzonarteksit është shtuar më vonë dhe është formuar nga një kolonade e stilit Romanik, duke u bazuar në një shpërndarje të pazakontë për një kishë bizantine.

Studiuesja italiane Patricia Balenci është shprehur se kolonada e kishës është identike me atë të Kishës së Shën Benediktit në Konversane të Pulias, Itali. Kjo ka sjellë teori se portiku i kishës së Shën Mërisë është ndërtuar gjatë pushtimeve të Normaneve në Napol, ndoshta gjatë ekspeditave të tyre të para në Shqipëri në shekullin XI.

Ndërtesa e kishës është bërë në dy breza: pjesa e poshtme është ndërtuar me gurë të latuar antike, ndërsa pjesa e sipërme është bërë me tulla të lidhura me llaç, të marra nga rrënojat antike. Naosi ka formë katërkëndëshe dhe ndahet nga altari me një ikonostas druri.

Në muret e kishës ka mbishkrime të shumta që japin informacione të rëndësishme historike, duke përfshirë një mbishkrim të vitit 1250 dhe të tjerë më të vonshëm që lidhen me vite të ndryshme dhe ngjarje të rëndësishme të historisë së kishës dhe vendit.